Τα διλήμματα της συνταγματικής αναθεώρησης
Ένα από τα μη αμφισβητούμενα σταθερά ποιοτικά χαρακτηριστικά που καταγράφουν οι δημοσκοπήσεις είναι η απογοήτευση των πολιτών από το πολιτικό σύστημα και η επιθυμία για τη ριζική αλλαγή του και μέσα από τη συνταγματική αναθεώρηση. Είναι εύλογο. Χρειαζόμαστε νέο Σύνταγμα γιατί το πολιτικό σύστημα της μεταπολίτευσης κατέρρευσε με πάταγο. Είναι αναγκαία η αλλαγή σελίδας, η συνολική επανεκκίνηση της Πολιτείας για να ξεπεραστεί η γενικευμένη απονομιμοποίησή της. Είναι αλήθεια ότι την κρίση δεν την έφερε το Σύνταγμα. Αντιθέτως μάλιστα, το ίδιο ήταν από τα πρώτα θύματα της, μια που πολλές διατάξεις του καταπατήθηκαν ή δοκιμάστηκαν την μνημονιακή περίοδο. Δεν παρείχε όμως και τα θεσμικά όπλα για την αντιμετώπιση της. Δεν έδινε, για παράδειγμα, τη δυνατότητα στο λαό να αμφισβητήσει με θεσμούς λαϊκής πρωτοβουλίας τις κρίσιμες αποφάσεις, δεν είχε εξοπλίσει τα κοινωνικά δικαιώματα με κανονιστική πυκνότητα επαρκή για να τα προστατεύσει.
Τώρα που τελειώνει η αντιδημοκρατική επιτροπεία των μνημονίων και παίρνουμε πίσω τα κλειδιά της χώρας ξεκινά ο μεγάλος αγώνας για την δίκαιη ανάπτυξη και ένα νέο παραγωγικό μοντέλο. Και η ανάταξη όμως του πολιτικού συστήματος είναι εξίσου αναγκαίος στόχος και όχι μόνον για λόγους δημοκρατίας: οι θεσμοί δεν ήταν άμοιροι ούτε για την ένταση της κρίσης ούτε για την αδυναμία να ξεφύγουμε έγκαιρα από αυτήν. Σημαντικές θεσμικές αλλαγές έχουν ήδη θεσπιστεί από την κυβέρνηση μας, ιδίως στο επίπεδο των δικαιωμάτων: η απαγόρευση της πολιτικής επιστράτευσης, η κατοχύρωση του δικαιώματος αυτοκαθορισμού μέσω του συμφώνου συμβίωσης, ο εξανθρωπισμός του σωφρονιστικού συστήματος. Οι μείζονες αλλαγές όμως απαιτούν αναθεώρηση του Συντάγματος.
Το νέο Σύνταγμα δεν θα προκύψει μόνον από συναινέσεις, αλλά και από τομές. Υπάρχει ήδη σημαντικός βαθμός σύγκλισης για ορισμένες υπερώριμες μεταρρυθμίσεις, όπως η κατάργηση της ειδικής ποινικής μεταχείρισης του πολιτικού προσωπικού. Νέες προτάσεις, όπως η «εποικοδομητική ψήφος δυσπιστίας», που αντιμετωπίζουν τη νέα πολιτική γεωγραφία, ιδίως τη δυσκολία σχηματισμού μονοκομματικών αυτοδύναμων κυβερνήσεων, μπορεί επίσης συναινετικά να υιοθετηθούν. Το ίδιο ισχύει και σε σχέση με μεταρρυθμίσεις εξορθολογισμού της διάλυσης της Βουλής, ώστε να μην αποτελεί αυτή μικροκομματικό εργαλείο στα χέρια της εκάστοτε κυβέρνησης. Ακόμη και ως προς το θέμα ταμπού της πρώτης εικοσαετίας της μεταπολίτευσης, τις αρμοδιότητες του Προέδρου, θα μπορούσαν να υπάρξουν ευρύτερες συναινέσεις. Ένας ισχυρότερος Πρόεδρος, βεβαίως, θα πρέπει όχι μόνον να εκλέγεται άμεσα από το λαό αλλά να είναι και ανακλητός από αυτόν.
Επομένως, οι σχετικές πρόσφατες προτάσεις του Κινήματος Αλλαγής συναντούν και δικούς μας προβληματισμούς και μπορεί να αποτελέσουν έδαφος ευρύτερων συγκλίσεων. Οι δικές μας προσδοκίες από την αναθεώρηση όμως είναι πολύ πιο φιλόδοξες. Άλλωστε, δεν είναι ούτε δυνατό, ούτε επιθυμητό όλα τα θέματα της αναθεώρησης να λυθούν συναινετικά, ιδίως εφόσον ένας από τους βασικούς της στόχους είναι η υπέρβαση του παλαιού πολιτικού συστήματος. Υπάρχουν συνταγματικές στιγμές κατά τις οποίες ο λαός πρέπει να επιλέξει ανάμεσα σε ανταγωνιστικές επιλογές, οι οποίες καθορίζουν διαφορετικά είδη κοινωνίας, δικαιωμάτων και αντίληψης για την δημοκρατία και την πολιτική. Η εισαγωγή θεσμών άμεσης δημοκρατίας και η τοποθέτηση απέναντι στα προτάγματα του νεοφιλελευθερισμού αποτελούν παρόμοιες διλημματικές επιλογές, στις οποίες ελπίζουμε να συναντηθούμε με όλες τις προοδευτικές δυνάμεις. Σε κάθε περίπτωση, μας ενδιαφέρουν οι πολιτικές πλειοψηφίες όπως καταγράφονται στη Βουλή, αλλά ο βασικός μας στόχος είναι να αποτελέσουμε καταλύτη ευρύτατων κοινωνικών πλειοψηφιών, που θα αποκρυσταλλώνουν μάχες και συγκρούσεις γύρω από τα κρίσιμα και εστιαζόμενα θέματα.
Το περίγραμμα των αναγκαίων τομών δόθηκε ήδη από τον Πρωθυπουργό στην ιστορική του ομιλία στα Προπύλαια της Βουλής, τον Ιούλιο του 2016. Περιλαμβάνει τους εξής άξονες:
1ος άξονας: Μία νέα αρχιτεκτονική του πολιτεύματος, με ενίσχυση της Βουλής, καθιέρωση της απλής αναλογικής και της εποικοδομητικής ψήφου δυσπιστίας, την πρόβλεψη μέγιστου αριθμού βουλευτικών θητειών και την εξειδίκευση της ρύθμισης για την ψήφο των ομογενών.
2ος άξονας: Πλήρης διακριτότητα Κράτους-Εκκλησίας, με ρητή καθιέρωση της θρησκευτικής ουδετερότητας της πολιτείας αλλά και σεβασμό του ιστορικού ρόλου της επικρατούσας θρησκείας.
3ος άξονας: Καθιέρωση θεσμών άμεσης δημοκρατίας με την πρόβλεψη τομών όπως η ανακλητότητα, η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία για ψήφιση νόμων ή διεξαγωγή δημοψηφίσματος.
4ος άξονας: Ισχυροποίηση του κράτους δικαίου, με την επέκταση των αρμοδιοτήτων του Ανώτατου Ειδικού Δικαστηρίου και θεσμοθέτηση προληπτικού συνταγματικού ελέγχου, κατάργηση της βουλευτικής ασυλίας για κοινά εγκλήματα, ορθολογικότερη επιλογή των κορυφών της Δικαιοσύνης και των Ανεξάρτητων Αρχών και ενίσχυση των αρμοδιοτήτων των περιφερειακών οργάνων και των ΟΤΑ.
5ος άξονας: Θωράκιση των κοινωνικών δικαιωμάτων και των ατομικών ελευθεριών απέναντι στην επέλαση του νεοφιλελευθερισμού και του αυταρχισμού, όπως, ενδεικτικά, με ρητή απαγόρευση άρσης του δημόσιου ελέγχου του νερού και της ενέργειας, κατοχύρωση των συλλογικών διαπραγματεύσεων ως το μοναδικό μέσο για τη διαμόρφωση του μισθού, αποτελεσματικότερη προστασία των «κοινών», της δημόσιας περιουσίας και των κοινωνικών δικαιωμάτων, αλλά και ενίσχυση της προστασίας της πραγματικής ισότητας, της διαφάνειας των ΜΜΕ και κατάργηση του επικίνδυνου όρου για την «κατάχρηση δικαιώματος».
Ένα είναι βέβαιο: αναθεώρηση θα είναι ένα από τα βασικά πεδία σύγκρουσης και διαφοροποίησης του χαρακτήρα και του προγράμματος των κομμάτων στις καθοριστικές εκλογές του 2019.
